Muzeum Więzienia Pawiak jest szczególnym miejscem w historii Warszawy i Polski. Upamiętnia stare warszawskie więzienie, którego niemal cały okres istnienia związany był z martyrologią Narodu Polskiego i walką o niepodległość. Okres funkcjonowania, czyli lata 1835-1944, to w zdecydowanej większości czas, gdy w jego murach byli osadzani jako więźniowie polityczni polscy patrioci, którzy wpierw podjęli walkę z rosyjskim zaborcą, a później z niemieckim okupantem.

OKRES CARSKI I II RZECZYPOSPOLITEJ

Znane warszawskie więzienie Pawiak zbudowano w latach 1830-36, zaś pierwszych więźniów osadzono już latem 1835 r. Budynek więzienia został zaprojektowany przez Henryka Marconiego, jednego z najwybitniejszych architektów XIX w.
Teren, na którym zbudowano więzienie zajmował ok. 1,5 ha. Otoczony był murem, podwyższonym w połowie 1942 r. do wysokości ok. 6 m, uzbrojonym dodatkowo drutami kolczastymi  i wieżami strażniczymi. Budynek Pawiaka, o długości 150 m i szerokości 12 m, miał 4 kondygnacje (suterena, parter, pierwsze i drugie piętro). Marconi nie zaprojektował oddzielnego więzienia dla kobiet. Dopiero w latach 80. XIX w. na więzienie kobiece, zwane „Serbią” zaadoptowano budynek trzykondygnacyjny (parter, pierwsze i drugie piętro) byłego szpitala wojskowego z czasów wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878), zwanej potocznie wojną serbską – stąd nazwa.

Do 1863 r. na Pawiaku osadzano więźniów kryminalnych. Pierwszymi więźniami politycznymi byli uczestnicy Powstania Styczniowego, gdy cele X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej nie mogły przyjąć tak ogromnej liczby aresztowanych. W tym czasie więziono m.in. Członków Rządu Narodowego na czele z Romualdem Trauguttem. W latach 80. XIX w. osadzono członków Wielkiego Proletariatu wraz z przywódcą Ludwikiem Waryńskim. W okresie rewolucji 1905-1907 Pawiak, obok Cytadeli Warszawskiej stanowił główne więzienie polityczne dla jej uczestników z terenu Warszawy i Mazowsza.

W okresie międzywojennym Pawiak nadal pełnił funkcję więzienia śledczego, zarówno dla więźniów kryminalnych, jak i politycznych. Osadzano tu przeciwników panującego ustroju, głównie komunistów.

II WOJNA ŚWIATOWA

W czasie II wojny światowej Pawiak był największym więzieniem politycznym na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W tym najkrótszym, a zarazem najtragiczniejszym okresie jego dziejów – od 2 października 1939 do 21 sierpnia 1944 – przez mury Pawiaka przeszło około 100 tys. Więźniów, z których 37 tys. zamordowano, a ok. 60 tys. wywieziono do innych więzień, obozów koncentracyjnych  lub do pracy przymusowej na terenie Niemiec.

Więźniowie Pawiaka reprezentowali wszystkie warstwy społeczne, zawody i różne wyznania. Duży stopień stanowiła inteligencja: lekarze, nauczyciele, naukowcy, inżynierowie, księża, dziennikarze.

Do marca 1940 r. Pawiak, podobnie jak inne warszawskie więzienia podlegał Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W tym czasie więźniowie korzystali z pewnej – choć ograniczonej swobody. Administracja i straż więzienna były polskie. Odbywał się także regulaminowy spacer więźniów na dziedzińcu trwający 15-20 minut dziennie. W marcu Pawiak został przeznaczony na więzienie Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, a w szczególności tej jego części, którą powszechnie nazywano  gestapo. Spowodowało to natychmiastowe zaostrzenie reżimu więziennego. Na początku listopada 1940 r. służbę objęła stała załoga niemiecka, a komendantem więzienia został SS-Obersturmfűhrer Otto Gottschalk. Wkrótce nastąpiły liczne aresztowania straży polskiej, zaś pozostali nieliczni polscy strażnicy zostali przesunięci do prac pomocniczych (na Serbii pozostała straż polska). Mury więzienne stały się miejscem licznych zbrodni. W latach 1939-1944 powieszono w celach i karcerach około 150. więźniów. Częste były wypadki śmiertelne po morderczej „gimnastyce”, w której musieli brać udział wszyscy więźniowie, bez względu na wiek, płeć, czy stan zdrowia. Najokrutniejszą udręką były badania w siedzibie gestapo w Alei Szucha, chociaż w równie okrutny sposób bito i torturowano na samym Pawiaku.

Kaźń i heroizm osób więzionych na Pawiaku i Szucha oddają słowa wydrapane na ścianie celi izolacyjnej nr 6 aresztu gestapo w al. Szucha:

„Łatwo jest mówić o Polsce
Trudniej dla niej pracować
Jeszcze trudniej umrzeć
A najtrudniej cierpieć!”

Pierwsza ujawniona publiczna egzekucja w Warszawie miała ścisły związek z Pawiakiem. Miała miejsce 3 listopada 1939 r. na dwóch kobietach: Elżbiecie Zahorskiej – studentce Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie i Eugenii Włodarz. Ustalono liczbę około 250. egzekucji dokonanych w latach 1939-1944 na więźniach Pawiaka, które początkowo odbywały się w samej Warszawie (Ogród Sejmowy i Uniwersytecki) i w okolicach (Bukowiec, Palmiry, Wólka Węglowa, Magdalenka i Stefanów, Las Kabacki, Wawer i Anin). Od maja 1943, po upadku powstania w getcie, egzekucji dokonywano w jego ruinach w sąsiedztwie Pawiaka na ulicach: Dzielnej, Zamenhoffa, Gęsiej i na Nowolipkach. Ostatnie egzekucje odbyły się 13 i 18 sierpnia 1944 r., już po ewakuacji więzienia.

Przepełnione więzienie rozładowywane było przez transporty do obozów. Pierwszy transport odszedł już 2 maja 1940 r. do KL Sachsenhausen. Spośród 96. dotychczas udokumentowanych transportów najwięcej wysłano do KL Auschwitz – 64 i do KL Ravensbrűck – 14. Więźniowie Pawiaka wysyłani byli również do KL Gross-Rosen – 7, KL Lublin – 6, KL Stutthof – 2, KL Sachsenhausen – 1, KL Buchenwald – 1. Z Pawiaka odszedł też jeden transport do obozu pracy w Treblince. Dwa ostatnie transporty odeszły 30 lipca 1944 r. w czasie ewakuacji Pawiaka z powodu zbliżającego się frontu do KL Gross-Rosen (1400 mężczyzn) i do KL Ravensbrűck (400 kobiet).

21 sierpnia 1944 r. Pawiak wraz z przyległymi budynkami został wysadzony w powietrze przez policyjny oddział saperski. W miejscu więzienia pozostały ruiny z częściowo zachowanymi ścianami przyziemia, gdzie w okresie okupacji mieściły się oddziały VII i VIII, filar bramy wjazdowej od strony ul. Dzielnej oraz drzewo – wiąz limak, które stało się pierwszym żywym pomnikiem ku czci więzionych i pomordowanych. Częściowo zachował się także więzienny mur, który został rozebrany w pierwszych latach powojennych, kiedy jeszcze nie planowano upamiętnienia tego miejsca.

UTWORZENIE MUZEUM WIĘZIENIA PAWIAK

Teren dawnego Pawiaka pokryty zwałami gruzów z ocalałym filarem bramy wjazdowej i drzewem od chwili zakończenia działań wojennych był licznie odwiedzany przez byłych więźniów, rodziny i mieszkańców Warszawy. Pamięć o tym miejscu była wciąż obecna w świadomości Polaków. W końcu lat 50. XX w. podjęto inicjatywę upamiętnienia terenu dawnego więzienia Pawiak. Muzeum Więzienia Pawiak otwarto 28 listopada 1965 r. z inspiracji i przy współudziale byłych więźniów politycznych.

DZIAŁALNOŚC MUZEUM

Obecnie Muzeum prowadzi szeroko zaawansowane prace badawcze nad odtwarzaniem kartoteki byłych więźniów Pawiaka i historii tego miejsca. Ważną częścią działalności jest praca edukacyjna i popularyzatorska realizowana przez organizowanie lekcji, wykładów, pokazów filmów, prezentację książek, działania teatralne (spektakle) oraz liczne uroczystości cykliczne i okolicznościowe. Nasze muzeum współpracuje z licznymi muzeami-miejscami pamięci z kraju i zagranicy, środowiskami kombatanckimi i więźniarskimi oraz organizacjami pozarządowymi.

MODERNIZACJA TERENU MUZEUM

W tym roku nasza placówka obchodzi jubileusz 50-lecia działalności. Ukoronowaniem tej ważnej rocznicy jest pozyskanie środków unijnych na uporządkowanie całego terenu Pawiaka, bowiem jego kamienne dziedzińce na których umieszczono liczne tablice memoratywne oraz zaznaczono m.in. trasę spaceru więziennego, wymagają po upływie ponad pół wieku od położenia bruku podjęcia prac, które umożliwią ich dalsze wykorzystywanie dla organizowania licznych uroczystości patriotycznych i zadań edukacyjnych.

14 kwietnia bieżącego roku została podpisana umowa o dofinansowaniu projektu pod tytułem: ”Modernizacja terenu dziedzińców wokół obiektu ekspozycji Muzeum Więzienia Pawiak, oddziału Muzeum Niepodległości w Warszawie”. Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 oraz ze środków z budżetu Województwa Mazowieckiego.

Dzięki jej podpisaniu stało się możliwe podjęcie prac remontowych obejmujących zarówno kamienne dziedzińce Muzeum, jak i Las Pamięci. Zakres prac obejmuje m.in. demontaż, wykonanie odpowiedniej podbudowy i spadków do odprowadzania wody deszczowej oraz oczyszczenie i ponowne ułożenie bruku, remont wejść do Muzeum i wzmocnienie muru oporowego od strony Lasu Pamięci, a na jego terenie założenie trawnika. Wejście do Muzeum zostało przystosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych.