MUZEUM W TYKOCINIE – Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, mieszczące się w budynkach pozostałych po gminie żydowskiej: Wielkiej Synagodze z XVII w. i odbudowanym od podstaw Domu Talmudycznym, funkcjonuje od 1976 roku. Gromadzi i eksponuje pamiątki kultury żydowskiej oraz podejmuje liczne przedsięwzięcia kulturalne przywracające pamięć o wielowiekowej obecności Żydów w historii miasta. Frekwencja w ostatnich latach wynosi ponad 70 tys. osób, z czego ok. 40% stanowią turyści zagraniczni z całego świata.

Placówka  prowadzi działalność skoncentrowaną na czterech głównych dziedzinach: kulturze żydowskiej, wybitnych osobistościach działających w przeszłości na tym obszarze, kulturze średniej i drobnej szlachty, oraz kulturze małomiasteczkowego mieszczaństwa, ze szczególnym uwzględnieniem okresu II wojny światowej, która przyniosła duże represje miastu. Pierwsze muzealne kolekcje powstały w poł. lat 70-tych i 80-tych. Zbiory te obrazują przeszłość i kulturę Tykocina w ostatnich dwóch stuleciach. Wśród nich wyróżniają się : kolekcja judaistyczna, zbiory zabytków aptekarstwa (wyposażenie dawnych prowincjonalnych aptek i archiwalia), zbiory wyposażenia domów mieszczaństwa tykocińskiego od końca XIX w. do II wojny światowej, kolekcja archiwów rodzinnych dokumentujących dzieje kilku rodzin tykocińskich od pocz. XIX do  poł. XX wieku.

Muzeum w Tykocinie od samego początku istnienia prowadzi bardzo aktywną działalnością oświatową i popularyzatorską skierowaną do miejscowego małomiasteczkowego społeczeństwa, jak i do publiczności z większych ośrodków, przede wszystkim Białegostoku i innych miast. Wykłady, odczyty, wieczory poezji, spektakle teatralne i regularne koncerty pieśni i muzyki żydowskiej odbywające się w Wielkiej Synagodze oraz koncerty muzyki poważnej w salonie gromadzą liczne grono odbiorców.  Rozwija się także działalność edukacyjna poprzez prelekcje, lekcje i warsztaty muzealne skierowane do młodzieży szkolnej wszystkich grup wiekowych z całego kraju.

Ważną dziedziną jest pielęgnowanie i upowszechnianie polskiej tradycji mieszkańców Tykocina. W salonie muzealnym odbywają się regularnie spotkania z okazji świąt narodowych oraz różnych historycznych rocznic. Od ponad 20 lat Muzeum organizuje uroczystości upamiętniające Zagładę Żydów tykocińskich z 1941 r., kiedy to Niemcy wymordowali w ciągu dwóch dni  25 i 26 sierpnia całą społeczność żydowską miasta – ok. 2.500 osób, która nieprzerwanie trwała przez prawie cztery wieki.

W maju każdego roku, mieszkańcy Tykocina biorą udział w uroczystości upamiętniającej Wywózkę do obozów koncentracyjnych w 1944 r. Tą wojenną tragedią jest dotknięta prawie każda tykocińska rodzina. Po kilku latach badań naukowych, to wydarzenie zostało udokumentowane w postaci dwóch publikacji: „Z tej wywózki wróciłem ostatni” i „Mieszkańcy Tykocina w obozach koncentracyjnych 1944 – 1945”  autorstwa Marzeny Pisarskiej Kalisty oraz dwóch dokumentalnych filmów „Wobec ciszy” i „Echo” w reżyserii Karola Kalistego. W 2014 r. z okazji 70. Rocznicy wywózki, Muzeum wraz z Parafią Rzymsko – Katolicką w Tykocinie zorganizowało wycieczkę – pielgrzymkę dla rodzin byłych więźniów do trzech obozów koncentracyjnych: Gross – Rosen, Sachsenhausen i Ravensbruck, a w maju bieżącego roku, w ramach edukacji muzealnej, te koszmarne miejsca odwiedziła tykocińska młodzież – uczniowie z Zespołu Szkół i Przedszkola w Tykocinie.

MASOWA WYWÓZKA – 27 MAJA 1944 R.

Dnia 27 maja 1944 r. w Tykocinie Niemcy aresztowali i wywieźli do obozów koncentracyjnych dorosłych mieszkańców miasta, ok. 400 osób w wieku od 14 do 60 roku życia. W opustoszałym miasteczku pozostali tylko starsi ludzie i małe dzieci. Mężczyźni trafili do obozu Gross-Rosen. Tam skierowano od razu stu więźniów do komanda Steinbruch, z których przeżyły i wróciły tylko trzy osoby. Pozostali zginęli z głodu, wycieńczenia, na skutek nieludzkiej pracy w kamieniołomach. Młodsi mężczyźni zostali przewiezieni do innych obozów, gdzie przebywali ok. roku: do Mauthausen, Sachsenhausen, Dachau, Buchenwald, Natzweiler, Flossenbürg, Bergen-Belsen i ich podobozów. Natomiast kobiety z tykocińskiego transportu trafiły do Ravensbrück, a stamtąd  niektóre do Sachsenhausen, Neuengamme, Bergen-Belsen oraz do różnych podobozów. Te, które do końca przebywały w Ravensbrück, zostały uratowane przez Szwedzki Czerwony Krzyż i wywiezione do Szwecji na rekonwalescencję.

W obozach koncentracyjnych zginęło 70% mężczyzn i 20 % kobiet. Z aresztowanych 70 małżeństw, do domu wróciło jedynie 18. Ta wielka wojenna tragedia, która dotknęła prawie każdą tykocińską rodzinę od pokoleń tutaj zamieszkałą, nie może nigdy pójść w niepamięć. Odchodzą już ostatni świadkowie i ofiary cierpień fizycznych i psychicznych zadanych przez hitlerowców i sowietów, ci, którzy przeżyli piekło obozów koncentracyjnych i prześladowanie na Wschodzie – uczestnicy zesłań na Syberię – nieludzką ziemię. Przekazują nam wstrząsające doświadczenia, dlatego  zobowiązani jesteśmy do ocalenia tych wydarzeń od zapomnienia, a przez to stworzenia pomostu pomiędzy pokoleniem wojennym, a jego wnukami i prawnukami.